Fórmula Dentaria

Incisivos (0-3) / Caninos (0-1) / Premolares (0-4) / Molares (0-3)

Factores do Medio que Determinan a Biodiversidade

A biodiversidade está determinada por diversos factores ambientais que inflúen na distribución e abundancia das especies:

  • Situación xeográfica: A localización dun territorio condiciona as especies que poden habitalo.
  • Climatoloxía: O clima (temperatura, precipitacións, humidade, etc.) inflúe na flora e fauna presentes.
  • Orografía: A xeografía do terreo (montañas, vales, ríos) pode crear ecosistemas diferenciados.
  • Edafoloxía: O tipo de solo determina a presenza de certas plantas e, indirectamente, a de animais que dependen delas.

A xestión sostible destes factores é clave para manter o equilibrio ecolóxico e previr a perda de biodiversidade.

Biodiversidade en España

España é un dos países con maior biodiversidade de Europa debido á súa variedade de climas e ecosistemas.

Flora

  • Contén 1.500 endemismos exclusivos, o que significa que estas especies só se atopan en España.
  • Ademais, hai 500 especies iberomagrebís, compartidas co norte de África.
  • En total, España alberga unha gran diversidade de plantas adaptadas a distintos hábitats.

Fungos, Liques e Musgos

  • Existen arredor de 10.000 especies de fungos, moitos deles con funcións ecolóxicas fundamentais, como a descomposición da materia orgánica.
  • Os liques e musgos tamén xogan un papel importante na colonización de solos e na regulación da humidade en ecosistemas fráxiles.

Fauna

  • En España habitan 60.000 especies animais, que inclúen unha gran variedade de invertebrados e vertebrados.
  • Conta cunha das maiores concentracións de vertebrados de Europa, grazas á diversidade de ecosistemas.
  • España é unha zona clave para a migración de aves, peixes e mamíferos mariños, xa que se atopa nunha ruta estratéxica entre Europa e África.

Inventario e Seguimento das Especies

Para garantir a conservación das especies, é necesario realizar estudos que permitan coñecer a súa situación e evolución no tempo.

Determinación das Especies

Para identificar as especies utilízanse diferentes ferramentas:

  • Guías de identificación con imaxes e descricións.
  • Claves dicotómicas, que permiten a identificación mediante preguntas sucesivas.
  • Aplicacións móbiles (apps) especializadas en flora e fauna.

Métodos de Estudo da Biodiversidade

Os métodos empregados para estudar a biodiversidade inclúen:

  • Inventario: Listaxe cualitativa que indica a presenza ou ausencia dunha especie nun territorio.
  • Censo: Estudo cuantitativo que determina o número total de individuos dunha poboación.
  • Mostraxe: Recollida de datos periódicos para analizar tendencias poboacionais.

Estes métodos son fundamentais para avaliar o estado das poboacións e deseñar plans de conservación.

Normativas de Protección da Biodiversidade

Listaxe de Especies Silvestres en Réxime de Protección Especial (LESRPE) – Lei 42/2007

Prohíbese:

  • A recollida e destrución de plantas, fungos ou algas na natureza.
  • A captura, morte, persecución ou molestia de animais, incluíndo crías e ovos.
  • A destrución de niños, vivares e zonas de reprodución ou repouso.
  • A posesión, transporte, venda e comercio de especies protexidas.

As administracións deben controlar as capturas accidentais e tomar medidas para minimizar o seu impacto.

Catálogo Español de Especies Ameazadas (CEEA)

Este catálogo clasifica as especies en dúas categorías:

  • En perigo de extinción: Especies cuxa supervivencia está gravemente ameazada.
  • Vulnerables: Especies que poden entrar na categoría anterior se non se corrixen os factores de risco.

As Comunidades Autónomas poden ter os seus propios catálogos e establecer medidas de protección adicionais.

Outras Normativas Relevantes

  • Real Decreto 139/2011 regula o LESRPE e o CEEA.
  • Lei 5/2019 da Biodiversidade de Galicia crea un catálogo propio para Galicia, aínda sen desenvolver.

Poboacións e Métodos de Estudo

Unha poboación é o conxunto de organismos da mesma especie que habita nunha área determinada e pode reproducirse entre si.

Factores Poboacionais

  • Abundancia: Número total de individuos dunha especie nun territorio.
  • Densidade: Número de individuos por unidade de superficie (ind./m² ou ind./ha).
  • Distribución Espacial:
    • Uniforme: Individuos espallados regularmente (exemplo: árbores plantadas).
    • Aleatoria: Distribución sen patrón definido.
    • Agrupada: Individuos concentrados en certos puntos (exemplo: colonias de aves).

Métodos para Cuantificar a Abundancia das Poboacións

1. Conteos Directos

Reconto de todos os individuos dunha poboación.

  • Útil para especies facilmente detectables en lugares concretos, como bandos de aves ou concentracións de cervos.
  • Unha variante é o método cartográfico, que permite mapear a distribución dos individuos.

2. Transectos Lineais

Consisten en desprazarse por unha liña predefinida e contar os individuos detectados.

Métodos:
  • A pé (aves, mamíferos pequenos).
  • En coche (mamíferos grandes).
  • En avión ou dron (zonas extensas).
Vantaxes:
  • Cobren grandes áreas en pouco tempo.
  • Reducen a posibilidade de recontar individuos.
Desvantaxes:
  • Non se detectan especies pouco visibles.
  • O terreo debe ser homoxéneo.

3. Puntos de Conteo

O observador permanece nun punto fixo e rexistra as especies que detecta.

  • Útil en zonas de vexetación densa e para especies que se identifican polo son.
Vantaxes:
  • Permite detectar especies discretas.
Desvantaxes:
  • A área cuberta é pequena.
  • Existe risco de recontar individuos.

4. Captura, Marcaxe e Recaptura

Técnica moi utilizada para estimar poboacións de animais móbiles.

Pasos:
  1. Capturar unha mostra da poboación.
  2. Marcar os individuos e liberalos.
  3. Capturar de novo e calcular a proporción de individuos marcados para estimar o tamaño poboacional.

Métodos para Cuantificar a Abundancia das Poboacións: Exemplos por Especie

  • Aves e morcegos: Redes de néboa.
  • Peixes e anfibios: Redes e pesca eléctrica.
  • Mamíferos pequenos: Trampas Sherman ou Tomahawk.
  • Insectos: Trampas olorosas.
  • Grandes mamíferos: Dardos tranquilizantes.

Outras técnicas inclúen fototrampeo, microchips e emisores GPS.

Marcaxe: Crotáis, microchips, marcas no propio animal (uñas, aletas), identificación visual.

Tipos de Diversidade Biolóxica

  • Diversidade Alfa: É a diversidade de especies a nivel local, é dicir, nunha área ou hábitat específico.
  • Diversidade Gamma: Refírese á diversidade de especies a nivel rexional ou máis amplo, que inclúe varios hábitats ou ecosistemas.
  • Diversidade Beta: Representa a relación entre a diversidade alfa e gamma. Mide o cambio na composición de especies entre diferentes hábitats ou áreas dentro dunha rexión.

Índice de Sørensen

  • REXIÓN A: Substitución dunhas especies por outras (reemprazamento).
  • REXIÓN B: Perda de especies dos máis ricos aos máis pobres, sen que estes teñan ningunha especie única.
  • REXIÓN C: Reemprazamento e anelamento.

Índices de Diversidade

  • Índice de Simpson: É utilizado para medir a dominancia de especies nun ecosistema. Un valor baixo do índice indica unha maior diversidade, mentres que un valor alto indica dominancia de poucas especies.
  • Índice de Shannon: Este índice tamén mide a diversidade, pero enfócase na equidade da distribución de especies. Un valor baixo (aproximadamente 0) indica alta dominancia, mentres que valores máis altos reflicten maior diversidade.

Estado Sanitario das Poboacións

1. Importancia das Enfermidades e Control de Zoonoses

  • Zoonoses: Refírese a enfermidades que son transmitidas de animais a humanos.
  • Control de Enfermidades Emerxentes: As enfermidades emerxentes poden ter efectos devastadores tanto na fauna como nos seres humanos.

2. Factores Desequilibrantes

A intervención humana, os desastres naturais e o cambio climático son factores que afectan negativamente as poboacións e ecosistemas.

3. Xestión do Plan Sanitario

  • Caracterización do biotopo.
  • Monitorización sanitaria.
  • Control de movementos.
  • Redución de prevalencias na fauna silvestre.

Zoonoses: Lexislación Europea RD 1940/2004

Tipos: víricas, bacterianas, parasitarias.

Tipos de Invasión

  • Local: De forma continua e renovadora (exemplo: Salix spp., Populus spp.).
  • Descontinua: Lenta e gradual, como durante as glaciacións cando as especies buscaban zonas máis favorables para sobrevivir.
  • Completa: As especies invasoras desprazan completamente as nativas, alterando profundamente o ecosistema (exemplo: Cortaderia selloana).
  • Parcial: Os invasores adáptanse á comunidade sen modificala de maneira significativa.

Especies Exóticas Invasoras (EEI)

Son especies non nativas que se introducen nun ecosistema e se converten nunha ameaza para as especies autóctonas. As EEI compiten por territorio e alimentos, e poden portar enfermidades mortais para as especies nativas.

Normativa sobre EEI

Normativa Europea:

  • Regulamento (UE) núm. 1143/2014 do Parlamento Europeo e do Consello, do 22 de outubro de 2014, establece normas para a prevención e xestión da introdución e propagación de especies exóticas invasoras.
  • Lista da Unión Europea: inclúe 47 animais, 1 alga e 40 plantas.

Normativa Estatal:

  • Real Decreto 1628/2011, do 14 de novembro: regula a listaxe e o catálogo español de especies exóticas invasoras. Contén 53 plantas invasoras e 146 potencialmente invasoras.
  • Real Decreto 630/2013, do 2 de agosto: regula o catálogo español de especies exóticas invasoras e actualízase constantemente, incluíndo novas especies.

Normativa Autonómica (Galicia):

  • Non existe unha normativa específica para especies exóticas invasoras.
  • Plan estratéxico galego de xestión das EEI (2012): foi desenvolvido como parte da xestión das especies invasoras en Galicia.

Diferenza entre Especie Exótica Invasora e Naturalizada

  • Especie exótica invasora: Aquela que se introduce ou establece nun ecosistema ou nun hábitat natural ou seminatural e que é un axente de cambio e ameaza para a diversidade biolóxica nativa.
  • Especie naturalizada: A especie exótica establecida no ecosistema con carácter permanente, introducida legalmente antes da entrada en vigor da Lei 42/2007, do 13 de decembro, do Patrimonio Natural e da Biodiversidade.

A normativa europea e española establece restricións severas sobre as especies exóticas invasoras.

Entre as prohibicións destacan:

  • Prohibición de posuír, importar, vender, comprar, cultivar, utilizar, transportar ou liberar ao medio ambiente as especies exóticas invasoras.

Sancións: Se os danos derivados da súa introdución son inferiores a 100.000 €, a sanción considérase grave. Se os danos superan os 100.000 €, a sanción é moi grave.

Recursos Zooxenéticos para a Agricultura e a Alimentación

A normativa tamén regula as especies animais que se utilizan ou poden usarse na produción de alimentos, na agricultura ou na gandería, recoñecendo aquelas especies que teñen unha utilidade oficial segundo as directrices do Ministerio de Agricultura e Pesca, Alimentación e Medio Ambiente ou organismos internacionais.

Prohibicións no Ámbito da Actividade Cinexética e Acuícola

  • Queda prohibida a solta non autorizada e a introdución de especies alóctonas (non autóctonas).
  • Se se producen introducións ou soltas accidentais ou ilegais, non se autorizará o seu aproveitamento para a actividade cinexética (caza) ou piscícola (pesca), e deben adoptarse as medidas adecuadas de control ou erradicación.

Impactos das Especies Exóticas Invasoras

Impactos sobre a Biodiversidade Autóctona

As EEI poden introducir novas enfermidades (como o cangrexo americano), ocupar hábitats naturais, transformar ecosistemas (como a Azolla caroliniana ou o xacinto de auga) ou competir por recursos con especies locais (como a cotorra arxentina). Ademais, poden hibridar con especies nativas, como no caso de Oxyura sp., ou incluso depredar especies autóctonas (exemplo: o siluro).

Impactos sobre a Economía e Actividades Humanas

As invasións poden danar cultivos agrícolas, acuicultura e explotación forestal. Tamén afectan a xardinería, a estética paisaxística e as infraestruturas, como a obstrución de tubaxes, ademais de influír negativamente en actividades recreativas.

Impactos sobre a Saúde Humana

As EEI poden converterse en vectores de enfermidades, como o mosquito tigre, ou causar problemas de saúde como alerxias, problemas respiratorios e dermatolóxicos.

Métodos de Control e Erradicación de EEI

1. Prevención

  • Restricións sobre a súa introdución, reprodución, transporte e liberación no medio ambiente.
  • Permisos para fins de saúde humana, investigación científica e para o uso de plantas medicinais.
  • Autorizacións para establecer especies por motivos sociais ou económicos.

2. Planificación e Actuación

  • Os estados deben desenvolver plans de actuación para controlar as vías de introdución das EEI.
  • Detección temperá e actuación rápida ante a aparición de especies invasoras.
  • Medidas de emerxencia para as EEI que non estean no catálogo oficial.

3. Xestión das EEI

  • Os estados deben levar a cabo a reparación dos ecosistemas danados pola presenza das EEI.
  • Realización de análises de custos e beneficios para avaliar a eficacia das accións de control.

Proxectos LIFE

Medios para Erradicar as EEI

  • Químicos: En casos puntuais, utilízanse produtos químicos, aínda que hai preocupacións sobre a súa toxicidade, efectos nas especies autóctonas e a resistencia das EEI.
  • Físicos: Utilización de armas de fogo, trampas, redes, motoserras, aixadas, entre outros. Estes métodos son máis efectivos en zonas pequenas ou cando a invasión é recente.
  • Biolóxicos: Introdución de depredadores naturais ou competidores das especies invasoras. Sen embargo, isto pode resultar en que a especie introducida tamén se converta nunha EEI.

Medidas en Defensa das Especies

A normativa sobre conservación de especies e hábitats en España, tanto a estatal como a autonómica, establece diferentes medidas e estratexias para protexer a biodiversidade e as especies ameazadas:

Conservación de Especies

  • Conservación in situ: Protexer os hábitats naturais e as especies no seu contorno.
  • Garantía de Conservación: Medidas para asegurar a supervivencia das especies no medio natural.
  • Reintrodución: Volver introducir especies no seu hábitat orixinal cando están ameazadas ou extintas na natureza.

Catálogo de Especies

O LESRPE (Listaxe de Especies Silvestres en Réxime de Protección Especial)

Conservación ex situ

Inclúe a propagación e conservación de material biolóxico e xenético, como bancos de xermoplasma, xardíns botánicos e viveiros, para preservar especies fóra do seu hábitat natural.

Prevención e Control das Especies Exóticas Invasoras (EEI)

  • Medidas para evitar a introdución e propagación de EEI, que ameazan a biodiversidade local.
  • Medidas lexislativas: As infraccións poden clasificarse como leves, graves ou moi graves, con sancións que van de 100 € a 2 millóns de €.
  • As medidas preventivas inclúen vixilancia, sensibilización e xestión de impactos.
  • As medidas correctoras comprenden plans de recuperación, centros de recuperación e reintroducións.

Plans de Recuperación

Inclúen: a identificación da especie ameazada, o ámbito xeográfico de aplicación, a descrición dos factores limitantes ou de ameaza, os fins a alcanzar, os criterios para delimitar áreas críticas.

  • Estratexias de Conservación e Xestión de Especies Ameazadas (Fauna)
  • Estratexias de Loita contra as Principais Ameazas
  • Estratexias de Conservación de Flora Ameazada e Loita contra as Súas Ameazas
  • Estratexias de Conservación Vexetal
  • Estratexias de Conservación de Polinizadores

Centros de Conservación, Recuperación e Reintrodución

Bancos de xermoplasma, xardíns botánicos e viveiros para a protección dos hábitats (sen desenvolver).

Centros de Recuperación de Fauna Salvaxe

  • CRF de Santa Cruz de Oleiros
  • CRF do Veral en Lugo
  • CRF do Alto do Rodicio en Ourense
  • CRF de Carballedo en Pontevedra

Protección de Hábitats

As leis estatal e autonómica recollen que o catálogo de hábitats terá un desenvolvemento regulamentario, pero a día de hoxe aínda está sen facer; dende o 2007 no caso do estado e dende o 2019 no caso da normativa galega.

Tipos de Poboacións

Distribución Espacial e Temporal das Especies

  • Poboación con distribución uniforme.
  • Poboación con distribución aleatoria.
  • Poboación con distribución agrupada.

Conteos

O censo en dous tempos consiste no reconto individualizado de poboacións agregadas e facilmente detectables, como rebecos en zonas rochosas, cervos na berrea ou aves en concentracións invernais. Realízase en dúas fases: primeiro identifícanse os grupos e a súa distribución, e despois cóntanse simultaneamente os individuos de cada un. Unha variante, o método cartográfico, cartografía observacións de individuos, grupos ou niños en especies escasas para evitar duplicacións.

Vantaxes:
  • Ao non estar en movemento, o/a observador/a ten a posibilidade de concentrarse totalmente nos rexistros.
  • Ao permanecer nun lugar fixo durante a mostraxe, existe unha maior probabilidade de rexistrar as especies críticas.
  • Útil en zonas de bosque e matogueira, para especies que poden ser detectadas mediante a súa vocalización.
Desvantaxes:
  • O tempo de mostraxe é pouco eficaz, posto que a área cuberta é menor que cos transectos.
  • Existe unha maior probabilidade de recontar a un mesmo individuo dentro do mesmo punto, sobre todo en especies con maior mobilidade.

Transectos Lineais

Os transectos lineais son un método de mostraxe baseado no reconto de exemplares detectados nunha franxa determinada, tanto dentro como fóra dela. O transecto debe estar previamente definido e pode realizarse a pé (aves, 100 m), en vehículo (mamíferos, 1 km) ou de forma aérea. Os itinerarios de censo son unha técnica popular e económica aplicable a animais visualmente detectables, como paseriformes, paspallás, lebres e ungulados.

Vantaxes:
  • Cobre unha área extensa en pouco tempo.
  • Método eficaz de rexistro, xa que ao estar en movemento o observador evita recontar un mesmo individuo.
Desvantaxes:
  • Pódese non contar as especies menos visibles.
  • Require un terreo homoxéneo para que o rexistro non se dificulte.

Método de Captura, Marcaxe e Recaptura

Este método consiste en capturar unha mostra de individuos dunha poboación, marcalos e liberalos de novo no seu hábitat. Posteriormente, realízase unha nova captura para determinar cantos dos individuos marcados están presentes na nova mostra.

Principais Características:

  • Moi utilizado e ofrece resultados fiables.
  • Supón que todos os individuos teñen a mesma probabilidade de ser capturados.
  • Asume que non hai inmigración nin emigración durante o estudo.

Se estas condicións non se cumpren, o tamaño poboacional pode ser sobreestimado ou subestimado.